Mapping „Kresy Niepodległe 1919 – 1939”
Festiwal Dziedzictwa Kresów 2019
Tomasz Kuba Kozłowski
Dom Spotkań z Historią
Mapping „Kresy Niepodległe 1919 – 1939”
ZAŁOŻENIA I WĄTKI TEMATYCZNE DO SCENARIUSZA
1. Mapping „Kresy Niepodległe 1919 – 1939” przygotowywany na tegoroczną edycję Festiwalu Dziedzictwa Kresów nie odnosi się ani do całego, wielowątkowego dziedzictwa historyczno-kulturowego Ziem Wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, ale dotyczy wyłącznie wydarzeń i skojarzeń z lat 1919 – 1939 w granicach II Rzeczypospolitej. Stąd też taki tytuł mappingu.
2. W 2019 roku przypadają dwie historyczne rocznice dotyczące kluczowych wydarzeń w XX-wiecznej historii Polski, które wyznaczają naturalną ramę scenariuszową dla mappingu.
Po pierwsze – stulecie włączenia w obręb odrodzonego w listopadzie 1918 roku państwa ziem wschodnich Rzeczypospolitej, stanowiących do 1939 roku blisko połowę jego terytorium. W wyniku wiosennych ofensyw w 1919 roku w granicach państwa znalazły się tereny tzw. „ziem zabranych” dawnego zaboru rosyjskiego – Białostocczyzna z Białymstokiem i Grodnem, Wileńszczyzna z Wilnem, Nowogródczyzna z Nowogródkiem, Lidą i Baranowiczami, Polesie z Brześciem i Pińskiem, Wołyń z Łuckiem, Równem, Dubnem, Kowlem i Krzemieńcem. Efektem trwającej od wiosny do lata 1919 roku ofensywy wojsk polskich było także wyzwolenie całego terytorium Galicji Wschodniej (byłego zaboru austriackiego) z Drohobyczem, Stanisławowem, Stryjem, Kołomyją, Tarnopolem aż po linię Zbrucza.
Stąd początkową sekwencją mappingu mogłaby być schematyczna mapa ziem wschodnich, na której tak jak na mapach wojskowych, biało–czerwonymi chorągiewkami oznacza się poszczególne zajmowane przez Polskę miasta (Wilno, Grodno, Nowogródek, Pińsk, Łuck, Drohobycz, Kołomyja, Stanisławów, Tarnopol). Jest też ew. do wykorzystania sekwencja filmowa z zajęcia Wilna, kawalerii na ulicach Wilna i przyjazdu Piłsudskiego do miasta.
Po drugie – osiemdziesięciolecie paktu Ribbentrop – Mołotow, wybuchu II wojny światowej, wojny obronnej 1939 roku i utraty suwerenności. W przypadku ziem wschodnich II Rzeczypospolitej zaanektowanych przez ZSRR jest to zarazem osiemdziesiąta rocznica definitywnej utraty tych terytoriów (48% obszaru państwa).
Koincydencja tych dwóch rocznic (100-lecia odzyskania i 80-lecia utraty Kresów) tworzy naturalną ramę do scenariusza mappingu, który powinien zaczynać się graficzną wizualizacją zajęcia ziem wschodnich przez Polskę w 1919 roku a kończyć IV rozbiorem Polski dokonanym przez hitlerowskie Niemcy i sowiecką Rosję.
3. Pomiędzy tymi dominantami powinny zostać rozpięte punktowe odniesienia do tego co było charakterystyczne dla tego obszaru pomiędzy 1919 a 1939 rokiem. Byłaby to zatem odbudowa Kresów ze zniszczeń wojennych z lat 1914 – 1921 oraz modernizacja odstających od terytorium centralnej a zwłaszcza zachodniej Polski, upośledzonych cywilizacyjnie i gospodarczo Kresów.
Stąd po sekwencji początkowej (odzyskanie Kresów w 1919) powinno znaleźć się mocne wizualnie uzmysłowienie stopnia zniszczeń Kresów (ponad 1/3 zniszczonych budynków, ogromne zniszczenia miast, miasteczek, wsi, kościołów, dworów, infrastruktury drogowej i kolejowej itp.). Sekwencji widoków obrazujących zniszczenia mógłby towarzyszyć krótki komentarz lektorski podkreślający kilkoma danymi stan tych zniszczeń i równocześnie dysproporcje pomiędzy Kresami a resztą kraju.
Kontrastującą ze zniszczeniami byłaby sekwencja pokazująca odbudowę i rozbudowę infrastruktury na Kresach z akcją budowy domów dla urzędników państwowych z lat 20., obiektów publicznych, edukacyjnych, wojskowych, kolejowych i drogowych aż po wybrane, najciekawsze obiekty modernistyczne wybudowane na Kresach w latach 30.
4. Środkową część mappingu mogłbyby wypełnić krótkie, schematyczne prezentacje 7(8) województw (regionów) tworzących pas Ziem Wschodnich II RP. W ramach tych „najazdów” czy też zbliżeń można by pokazać wybrane charakterystyczne motywy topograficzno-urbanistyczne oraz dokonania z lat 20. i 30. w tych 7(8) regionach. W ramach każdego „najazdu” (zbliżenia) na kolejne województwo (region) prezentowany byłby jeden charakterystyczny punkt (miasto, jezioro, uzdrowisko, letnisko) oraz jedno wybrane, efektowne przedsięwzięcie gospodarcze, przemysłowe, cywilizacyjne
a/ Wileńszczyzna (woj. wileńskie z Wilnem)
– Narocz na Wileńszczyżnie (ośrodek szkolenia młodzieży i rozwoju sportów
żeglarskich). Poza materiałem ikonograficznym jest sekwencja filmowa z jachtami na Naroczy.
– Elektrit (Towarzystwo Elektrotechniczne Elektrit w Wilnie, fabryka
Produkująca najnowocześniejsze radiodobiorniki)
b/ Grodzieńszczyzna (fragment woj. białostockiego)
– Druskieniki nad Niemnem (ulubione uzdrowisko Józefa Piłsudskiego)
c/ Nowogródczyzna (woj. nowogródzkie)
– Nowogródek z kopcem Mickiewicza
– Niemen (Huta Szkła Niemen w Brzozówce wytwarzająca słynne szkła
użytkowe w stylu art deco)
d/ Polesie (woj. poleskie z Brześciem i Pińskiem)
– Brześć nad Bugiem z jego modernistyczną zabudową lat 20. i 30
– Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej w Pińsku, jedyna poza Bałtykiem flotylla wojskowa operująca na rzekach i akwenach wodnych Polesia
e/ Wołyń (woj. wołyńskie z Łuckiem, Równem i Krzemieńcem)
– Krzemieniec historyczne miasto gdzie w XX-leciu stworzono jedno z najciekawszych centrów kształcenia młodzieży w II RP, słynne „Liceum Krzemienieckie” na które składało się ponad 20 typów różnych szkół samowystarczalnych finansowo, dysponujących m. in. własną skocznią narciarską i szybowiskiem gdzie kształcono kadry szybowników
– Państwowe Kamieniołomy Bazaltu w Janowej Dolinie na Wołyniu (wraz z
wzorcowym osiedlem robotniczym). Poza materiałem ikonograficznym jest
też krótka sekwencja filmowa z efektowną scena walenia słupa bazaltowego.
f/ Podole (woj. tarnopolskie z Tarnopolem)
– Zaleszczyki nad Dniestrem (jedno z najmodniejszych letnisk II RP z efektowną plażą i święto winobrania przyciągające tłumy turystów). Poza materiałami ikonograficznymi jest też reportaż filmowy z Zaleszczyk z lat 30.
g/ Pokucie (woj. stanisławowskie ze Stanisławowem)
– Morszyn (jedyny w Polsce zdrój wód gorzkich z nowoczesnym domem zdrojowym)
– „TESP – Towarzystwo Eksploatacji Soli Potasowych w Kałuszu i Stebniku
(największy polski producent nawozów potasowych dla rolnictwa)
h/ ziemia czerwieńska (woj. lwowskie z Lwowem)
– Targi Wschodnie we Lwowie (największa do 1929 roku impreza targowa II
RP)
– zagłębie naftowe w Borysławiu oraz „Polmin – Państwowa Fabryka Olejów
Mineralnych” w Drohobyczu (największa polska rafineria wraz z całą infrastrukturą mieszkalną i społeczną)
5. Jeśli ramy scenariusza pozwolą przedostatnią sekwencją mappingu mogłoby być wizualne przypomnienie Korpusu Ochrony Pogranicza, specjalnej formacji utworzonej w 1924 roku wyłącznie dla Ochrony ziem Wschodnich II RP poprzez pokazania kilku widoków żołnierzy KOP-u i granic wschodnich II RP np. z początkowymi słowami hymnu KOP. https://staremelodie.pl/piosenka/1976/U_Polski_bram
6. Ostatnia sekwencja mappingu powinna odnosić się do agresji Niemiec i Rosji w 1939 roku, utraty niepodległości a w przypadku ziem wschodnich definitywnej utraty tego terytorium. W warstwie wizualnej mogłyby to być dwie fale – czarna i czerwona – zalewające od zachodu i wschodu ziemie II Rzeczypospolitej, ze scenami niemieckich bombardowań Kresów (mało znany motyw września 1939 roku) i wkraczania na ziemie wschodnie Armii Czerwonej. Kuluminacją mogłyby być znane sekwencje wspólnej parady zwycięstwa Wehrmachtu i Armii Czerwonej urządzonej w Brześciu nad Bugiem 22 września 1939 roku. Istnieją zarówno materiały ikonograficzne (zdjęcia) jak i filmowe z tego wydarzenia. Vide np. montaż dostępny w youtube https://www.youtube.com/watch?v=Z8LoxhYtwN0
Ilustracją muzyczną do tej sekwencji mogłyby być urywki słynnej niemieckiej pieśni czołgistów „Panzerlied” https://www.youtube.com/watch?v=JXyH7C6YlmQ oraz pieśni radzieckiej z 1938 roku „Марш сове́тских танки́стов” https://www.youtube.com/watch?v=F3oDgfel6CM
7. Czytelnym podkreśleniem ramy mappingu byłby pojawiający się na sam koniec duży napis:
100 lecie Niepodległości Kresów
80 lecie agresji Niemiec i Rosji na Polskę
© Tomasz Kuba Kozłowski, czerwiec 2019\
t.kozlowski@dsh.waw.pl